MIELŻYN GM. WITKOWO. DZIEJE WSI I JEJ MIESZKAŃCÓW.

Obecnie wieś. Do 1908 roku miasto. Położone nad rzeczką Strugą, około 24 km od Gniezna. Pierwotna osada powstała najpewniej po zachodniej stronie Strugi przed 1373 rokiem, po wschodniej stronie powstało miasto, wzmiankowane w 1517 roku. Z Mielżyna wywodzą się Mielżyńscy herbu Nowina. We wsi najstarszy w gminie Witkowo kościół fundacji Mielżyńskich z 1592 roku. Świadectwem dawnych czasów jest też rozległy rynek z budynkami z przełomu XIX i XX wieku. Na południe od rynku dawny dwór z pierwszej połowy XIX wieku. Według dawnego przewodnika turystycznego pod Mielżynem płytko zalegają pokłady węgla brunatnego, tak że brudzą wodę w studniach. W 2021 roku miejscowość liczyła 637 mieszkańców. W latach 1998-2021 liczba ludności spadła o 9,4%.

Zabytki:

Kościół z końca XVI wieku pod wezwaniem Wszystkich Świętych.

Dwór z poł. XIX wieku.

Z życia dawnych mieszkańców:

Zobacz artykuł.

Dzieje wsi:

4 Czerwca 1373 roku.

Królem Polski był w tym czasie Ludwik Węgierski.

1390 roku.

W pyzdrskich księgach sądowych pojawia się Jan z Mielżyna herbu Nowina. Protoplasta rodziny Mielżyńskich. W posiadaniu tej rodziny Mielżyn pozostawał przez prawie trzy stulecia.

• Biblioteka Kórnicka P.A.N. – Teki Włodzimierza Dworzaczka.

1399 roku.

Pani Dobka wraz z synem, z Mielżyna, pozwana na roki sądowe do Pyzdr przez Michała z Cerekwicy. Według niektórych przypuszczeń mogła być żoną wcześniej wspomnianego Jana z Mielżyna.

• Biblioteka Kórnicka P.A.N. – Teki Włodzimierza Dworzaczka.

1428 roku.

Pierwsza wzmianka o kościele w Mielżynie.

• X. Hilary Koszutski ” Obrazek historyczny Mielżyna i kościoła parafialnego w Mielżynku” Poznań 1887 rok.

1456 roku.

Wzmianka o kościele, już wtedy nazwanym dawnym, co może świadczyć że istnieje co najmniej od 50 lat.

• X. Hilary Koszutski ” Obrazek historyczny Mielżyna i kościoła parafialnego w Mielżynku” Poznań 1887 rok.

1495 roku.

Mielżyn miastem ?

Jego oraz Mikołaja i Achcego M-ch wzywała w r. 1495 do uiszczenia 15 grz. Anna Nadarzycka, żona Stanisława Bierzglińskiego (G. 16 k. 112v). T. r. wspólnie z bratem Mikołajem sprzedał szwagrowi Noteskiemu za 130 zł. węg. roczny czynsz wyderkafowy 8 zł. węg. i jeden ort na mieście i wsi Mielżyn, na wsi Lipe i na połowie Ruchocina w p. gnieźn. (P. 1383 k. 56)

Tekst ten, który pozwoliłem sobie zacytować w obszernym fragmencie jest fragmentem monografii Mielżyńskich wybitnego polskiego historyka, genealoga i heraldyka profesora U.A.M. w Poznaniu Włodzimierza Dworzaczka. (Teki Dworzaczka).

Proszę zwrócić uwagę na fragment: roczny czynsz wyderkafowy 8 zł węg. i jeden ort na mieście i wsi Mielżyn. Wydaje się, że dokument, na który powołał sie W. Dworzaczek jest najstarszym znanym dokumentem nazywającym Mielżym miastem, tym samym cofając jego powstanie o co najmniej 22 lata.

1517 roku.

Do tej pory oficjalna pierwsza wzmianka o mieście Mielżyn.

W księdze uposażeń beneficjalnych, napisanej około roku 1517 z polecenia prymasa Jana Łaskiego, Mielżyn po raz pierwszy został wymieniony jako miasto.

1565 roku.

W wykazie podatkowym z tego roku miasto Mielżyn i wieś Mielżynek ujęto razem, (w oryginale ” Mielzino oppidum et Mielzinko”). Mieszka w tych miejscowościach 20 rzemieślników, 2 zagrodników, są karczmy, wiatrak i młyn wodny o 1 kole oraz jest 14 łanów ziemi, uprawianej przez kmieci . Użytkowana przez kmieci i niekiedy zagrodników ( w tym przypadku nie więcej niż 1/4 łana ) ziemia nie była ich własnością, w zamian za możliwość uprawy ziemi byli zobowiązani do odrobku pańszczyzny w folwarku pana wsi czy też jej części. Wymienione w wykazie karczmy, wiatrak i młyn są określone w wykazie jako doroczne. Oznacza to że nie są one własnością użytkujących je młynarzy czy karczmarzy. Są własnością pana wsi, a ich użytkownicy muszą co roku odnawiać dzierżawę tych obiektów. Z stąd nazwa doroczne. Jako właściciela miejscowości wpisano Łukasza Mielżyńskiego.

•  Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa kaliskiego w XVI w., red. M. Słoń, http://atlasfontium.pl

(Według części historyków można przyjąć, że do uprawy łana ziemi, czyli w przybliżeniu 17 ha potrzeba było 11 osób, dorosłych i dzieci. Mogła być to rodzina kmiecia z parobkiem i jego rodziną lub dwóch kmieci, z których każdy gospodarzył na połowie łana ziemi. Natomiast zagrodnicy posiadali najczęściej tylko zagrodę i ewentualnie do 1/4 łana ziemi, komornicy nie posiadali domu i mieszkali w wynajętych izbach. W zamian za możliwość uprawy ziemi kmiecie i zagrodnicy byli zobowiązani do odrabiania pańszczyzny w folwarku pana wsi, i inych świadczeń na jego rzecz. Wymiar pańszczyzny uzależniony był od ilości uprawianej ziemi, cała ziemia we wsi, w tym też ta uprawiana przez kmieci i niekiedy zagrodników, stanowiła własność pana wsi. Znajdujące się na wsiach karczmy, wiatraki i młyny w olbrzymiej większości stanowiły własność właściciela wsi lub co było bardzo częste, tylko jej części, w tym przypadku wynajmowane były użytkownikom, na co roku odnawianą dzierżawę).

1578 roku.

Przy okazji poboru podatku zwanego szosem w 1578 roku sporządzono dokładne wykazy podatkowe. Z nich dowiadujemy się że Mielżyn miasto zamieszkiwało 21 rzemieślników wszelkiego rzemiosła, 4 szynkarki, 3 prasołów (handlowali solą), 10 komorników oraz hultaj (pracownik najemny). Miasto posiadało 5 ról (łanów) miejskich. Podatku t.z.w. szosu zapłaciło 4 złote (4 floreny), z tym że był to podatek podwójny ( in duplo) uchwalony przez sejm na wojnę z Rosją. Natomiast wszystkich podatków miasto zapłaciło 28 florenów i 9 groszy. Wieś Mielzinko (Mielżynek) posiadała 9 łanów osiadłych, 7 zagrodników, 2 komorników raz 2 rzeźników, był tam też młyn lub młyny określone jako do doroczne. Księgi podatkowe z tego okresu podają ile jest kół młyńskich a nie ile młynów. Dlatego w naszym przypadku nie wiemy czy był tam duży młyn o 2 kołach czy 2 młyny mające po jednym kole. W miejscowości był też wiatrak. Wykaz nie obejmuje ziemi folwarcznej która była zwolniona z podatku. Zarządcą folwarku był Wojciech Czeluściński – urzędnik Mielżyńskich.

•  Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa kaliskiego w XVI w., red. M. Słoń, http://atlasfontium.pl
• Adolf Pawiński ” Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym” tom.XII. Warszawa 1883 r.

1591 roku.

Według wykazu podatkowego w mieście mieszka 25 rzemieślników i 5 komorników, miasto jest w posiadaniu już tylko 1 łana ziemi, 4 nie wykazane łany ziemi prawdopodobnie włączono do folwarku. Od miejscowości odprowadzono podatku 22 floreny i 21 groszy. Wieś Mielżynek posiada 9 łanów ziemi kmiecej, 7 zagrodników, 3 komorników, znajduje się też tam młyn korzeczny o 2 kołach lub 2 mające po jednym kole oraz wiatrak.

• Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa kaliskiego w XVI w., red. M. Słoń, http://atlasfontium.pl

1592 roku.

Poświęcenie przez sufragana gnieźnieńskiego Jana Gniazdowskiego nowo wybudowanego murowanego kościoła p.w. Wszystkich Świętych. Kościół ten istnieje do dnia dzisiejszego.

• X. Hilary Koszutski ” Obrazek historyczny Mielżyna i kościoła parafialnego w Mielżynku” Poznań 1887

1608 roku.

Wzmianka o istnieniu za miastem kościoła pod wezwaniem Świętego Krzyża.

• X. Hilary Koszutski ” Obrazek historyczny Mielżyna i kościoła parafialnego w Mielżynku” Poznań 1887 r.

1655 rok.

Przemarsz wojsk szwedzkich przez Mielżyn. Kolumna ta maszerująca przez Gniezno, Mielżyn, Słupcę i Konin kierowała się na Warszawę. Wraz z tą kolumną wojsk przemieszczał się król szwedzki Karol X Gustaw.

• Andrzej Moraczewski — Dzieje Rzeczpospolitej Polskiej.

Mielżyn na mapie z 1655 roku. (fragment mapy)

6 Stycznia 1757 roku.

O godz.1 w nocy wybuchł pożar, który doszczętnie zniszczył plebanię. Spaleniu uległa cała znajdująca się tam dokumentacja kościelna.

• X. Hilary Koszutski ” Obrazek historyczny Mielżyna i kościoła parafialnego w Mielżynku” Poznań 1887 r.

1766 roku.

• X. Hilary Koszutski ” Obrazek historyczny Mielżyna i kościoła parafialnego w Mielżynku” Poznań 1887 r.

Mielżyn na pocz. XIX wieku.

Mielżyn i okolice na mapie z 1803 roku.

1811 roku.

W Mielżynie jest 40 domów, w których mieszka 209 osób.

• J.A.Bobrowicz.- Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego – wyd. Lipsk 1846 rok.

1831 roku.

Mielżyn liczy 40 domów i 388 mieszkańców. W tej liczbie jest 296 katolików, 29 protestantów oraz 63 żydów.

• J.A.Bobrowicz.- Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego – wyd. Lipsk 1846 rok.

1846 roku.

Mielżyn liczy 417 osób.
Mielżynek posiada 32 domy i 322 mieszkańców.
Zarówno Mielżyn jak i Mielżynek są własnością p. Gutowskiego.

Miejscowość leży przy traktach z Wrześni przez Witkowo do Trzemeszna oraz z Wrześni przez Powidz do Gębic i Inowrocławia . Ma cztery jarmarki kramne i na bydło w roku, w dniach 30 Stycznia, 8 Maja, 27 Lipca, 30 Października.

• J.A.Bobrowicz.- Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego – wyd. Lipsk 1846 rok.

1850 roku.

Mistrz murarski Bellenstedt z Gniezna rozpoczyna budowę nowej plebanii z cegły palonej.

• X. Hilary Koszutski ” Obrazek historyczny Mielżyna i kościoła parafialnego w Mielżynku” Poznań 1887 rok.

1852 roku.

Odkrycie skarbu złotych monet.

• X. Hilary Koszutski ” Obrazek historyczny Mielżyna i kościoła parafialnego w Mielżynku” Poznań 1887 r.

1858 roku.

Opis zwyczaju ludowego i ubioru mieszkańców Mielżyna.

Wilk.

(Mielżynek, w tamtych czasach wszystko poza rynkiem i przyległymi ulicami)

Do uroczystości ludowych należy wilk. Tak nazywają parobczaka, który pierwszy raz wychodzi ciąć kosą trawę lub zboże. Wieczorem po zachodzie słońca, wsadzają mu na głowę wysoki turban z sitowia upleciony, przywiązują do każdej ręki powrozło słomiane długie, prowadząc go za te powrozła przy brzęku kos i przygrywaniu skrzypek przed dwór, gdzie całą drużynę właściciel wsi przyjmuje i częstuje. Ztamtąd idą wśród wzrastającego tłumu ludu do karczmy, gdzie się wilk musi wykupić. Uroczystości towarzyszą tańce i przemowy do wilka.

Ubiór.

Mężczyźni: długie sukmany, spodnie w butach, płaszcze i kożuchy, wysokie kapelusze, czapki rogate z barankiem.

Kobiety: długie suknie latem z krótkimi rękawami, na głowie kopki haftowane i chustki na nie zarzucone.

• Oskar Kolberg. Dzieła wszystkie. W. Ks. Poznańskie.

1863 rok

Powstańcy powstania Styczniowego 1863 roku z Mielżyna.

1. Pawłowski Stanisław z zawodu szewc.

• Na podst. Wacław Truszkowski-Fidler ” Wykaz Wielkopolan uczestników powstania 1863r.

Rok szkolny 1866/1867.

Szkoła w Mielżynie należy do dekanatu w Powidzu. Inspektorem szkolnym dla tego dekanatu jest Ks. Dziekan Niedzielski ze Skarboszewa a inspektorem mielżyńskiej szkoły jest miejscowy proboszcz Ks. Koszutski. Patronat nad szkołą sprawuje dziedzic z Mielżyna p. Sikorski. Nauczycielem jest p. Albrecht Jan – który pierwszą posadę nauczyciela objął w 1865 roku. Dochód tej posady według etatu rządowego to 240 talarów rocznie. Na sezon zimowy 1866 – 1867 roku, do szkoły było zobowiązanych uczęszczać 110 dzieci, a ich językiem ojczystym był język polski.

• Obraz Katolickich Szkół Elementarnych objętych archidiecezjami Gnieźnieńską i Poznańską. Wyd przez Ludwika Rzepeckiego. Poznań 1867.

10 Października 1886 roku.

Uroczyste oddanie do użytku i poświęcenie nowo wybudowanego budynku szkoły.

Mielżyn na mapie z 1891 roku.

05 Czerwca 1895 roku.

1896 roku

Otwarcie linii kolejki wąskotorowej do Gniezna o długości 22,4 km.

1899 roku.

Rozparcelowanie między ośmiu rolników z powiatu opolskiego części majątku Mielżyn.

• Orędownik Wrzesiński 1937.07.17 R.19 Nr81.

1908 roku.

Utrata praw miejskich.

1918 roku.

Udział mieszkańców Mielżyna w Powstaniu Wielkopolskim.

Zobacz Powstańców Wielkopolskich urodzonych w Mielżynie.

Powstańcy Wielkopolscy z Witkowa i okolic

1925 roku.

1 Czerwca 1927 roku.

Zniesienie posterunku Policji Państwowej w Mielżynie.

Z dniem 1 czerwca zostanie zlikwidowany posterunek P.P. w Mielżynie a rejon jego przydzielony w całości do posterunku P.P. w Witkowie.

• Gazeta Gnieźnieńska ” Lech ” Nr 113 z dn.18.05.1927 roku.

01 Kwietnia 1930 roku.

Zniesienie gmin wiejskich Mielżyn Stary i Mielżynek

W ” Monitorze Polskim ” z dn. 4 marca 1930 r. ukazało się rozporządzenie rady ministrów z dn. 07 lutego 1930 roku, na mocy którego znosi się gminy wiejskie Mielżyn Stary i Mielżynek w powiecie gnieźnieńskim a terytorium tych gmin włącza się do gminy wiejskiej Mielżyn. Rozporządzenie powyższe wchodzi w życie z dniem 1 kwietnia 1930 roku.

Mielżyn na mapie z 1934 roku.

29 Grudnia 1935 roku.

12 Września 1939 roku.

Zakwaterowanie wojsk niemieckich w Mielżyńskiej szkole.
Dzieci z Mielżyna w latach 1939-1945 uczęszczały do szkoły niemieckiej w Mąkownicy.

15 Września 1939 roku.

Rozstrzelanie dwóch powstańców wielkopolskich z Witkowa – Adama Szczepańskiego i Franciszka Świerkowskiego przez hitlerowców na terenie żwirowni w Mielżynie.

• Pomnik na miejscu rozstrzelania Powstańców Wielkopolskich.

1940 rok. Stacja kolejki wąskotorowej Mielżyn

• Zdjęcie ze strony internetowej: fotopolska.eu

1942 roku.

Mielżyńska szkoła została siedzibą organizacji ” Hitler Jugend ”

1972 roku.

Przewodnik turystyczny autorstwa Włodzimierza Łęckiego pt. ”Gniezno i okolice” wydanie z 1972 roku,

w informacji o miejscowości pisze, że znajduje się tam:

• Bar GS, Rynek, kat.III, tel.13.
• Sklepy GS.
• Poczta, Ul. Strażacka, czynna w godz. 8-15, sob. 8-13, niedz. 9-11.

Legenda:

• Odległość podana jest od rynku w Gnieźnie do centrum opisywanej miejscowości.
• Dane statystyczne miejscowości pochodzą ze strony internetowej: Polska w liczbach.