POWIDZ GM.POWIDZ. DZIEJE WSI I JEJ MIESZKAŃCÓW

Duża wieś o charakterze letniskowym położona nad jeziorem Powidzkim, ok. 21 km od powiatowej Słupcy. W przeszłości do 1934 roku miasto. Zabudowa rynku i okolicznych uliczek z drugiej poł. XIX i pierwsze poł. XX wieku. Kościół z 1863 roku. Nad jeziorem resztki grodziska stożkowatego. W 2021 roku miejscowość liczyła 1335 osób. W latach 1998-2021 liczba ludności wzrosła o 1,7%.

Zobacz też artykuł:

Dzieje miejscowości:

Ok. 500 lat p.n.e.

Na terenie obecnego Powidza nad brzegiem jeziora funkcjonuje osada zamieszkała przez ludność kultury łużyckiej a dokładniej jak to określili archeolodzy schyłkowej fazy kultury łużyckich pól popielnicowych.

W obecnych czasach osada ta znajduje się pod wodami jeziora powidzkiego, jak twierdzą naukowcy w tamtych czasach, czyli ok. poł. I tys. p.n.e. jezioro było płytsze niż obecnie. Na ślad osady natrafił mieszkaniec Powidza, który poinformował archeologów o dużej ilości ceramiki w wodach jeziora przy jego działce. Przeprowadzone na pocz. XXI wieku badania podwodne ujawniły 52 drewniane pale wbite w dno jeziora, na których zbudowana była osada. Podobną osadę odkryto też w sąsiednim Polanowie.

Wczesne średniowiecze

Przez obecny Powidz przechodzi szlak handlowy, być może sięgający początkami starożytności przebiegający od brodu na Warcie w okolicach wsi Ląd do brodu na Wiśle w okolicach obecnego Torunia.

W średniowieczu przebiegał tędy szlak handlowy z Kalisza przez Ląd do Gniezna a następnie przez pewien czas z Wrocławia do Torunia.

Czasy przed wprowadzeniem chrześcijaństwa.

Według starych legend w Powidzu stał chram, czyli pogańska świątynia z kamiennym posągiem boga Powidza. Powidz miał być bogiem przewidującym i objawiającym ludziom przyszłość – miał też władzę przywoływania duchów zmarłych.

W czasach, o których mówi legenda jego kapłanką była Diwa, inni nazywali ją po prostu Powidzanką czyli opiekunką i wieszczka kamiennego bóstwa. Podczas wprowadzania na naszych ziemiach chrześcijaństwa, przybyli do chramu wyznawcy nowego boga, zniszczyli pogańską świątynię a kamiennego boga Powidza wrzucili do jeziora. Jego kapłanka nie mogąc pogodzić się z upadkiem dawnej słowiańskiej religii i zatopieniem w wodach jeziora jej kamiennego boga, rzuciła się za nim w wodne odmęty śmierć ponosząc i stając się jego opiekunką na wieki. Podobno jak mówi legenda, wychodzi ona w majowe księżycowe noce na brzeg jeziora, spowita w białe szaty, przynosząc ze sobą posąg upadłego boga, dla którego na brzegu tegoż jeziora przywołuje dusze dawno zmarłych jego wyznawców i zabawia tegoż starego boga śpiewem dawnych pieśni.

Na podstawie tychże legend powstał poemat Powidzanka autorstwa Miniszewskiego Józefa Aleksandera.

Góra zamkowa

Pierwotnie prawdopodobnie jeszcze przed lokacją miasta istniała tam wieża obronna najprawdopodobniej drewniana, było to coś pośredniego między grodem a zamkiem i stanowiło siedzibę lokalnego feudała. Na północ od tej wieży istniała w tym czasie osada. Najprawdopodobniej z czasem powstał tam dwór obronny, o którym wzmiankują źródła historyczne zwąc go ,, dworem na kopcu,, co świadczy o jego obronnym charakterze. Był on siedzibą starostów powidzkich.

8 Czerwca 1243 roku.

Tego dnia został wystawiony przez księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego dokument zezwalający wójtowi Baldwinowi lokować osadę Powidz na prawie niemieckim.

Na zorganizowanie przyszłej osady nadał książę Bolesław wójtowi Baldwinowi 56 łanów ziemi, jemu samemu przeznaczył miejscowe wójtostwo, młyn, łaźnie, jatki rzeźnicze, piekarskie i szewskie, łąki nad jeziorem i.t.d. Osadników uwolnił od wszelkich ciężarów na lat 18, po których upływie składać oni mieli z każdego łanu ziemi po 4 ćwiertnie pszenicy, żyta i owsa, tudzież po wiardunku zwykłej monety.

Wśród historyków toczy się dyskusja co właściwie lokował książę Bolesław miasto czy wieś, i czy w ogóle doszło do tej lokacji. Tak naprawdę nic tam nie pasuje. Dodajmy, że w tym czasie rzeczywistym władcą księstwa był starszy brat Bolesława Przemysł I. Wprawdzie w 1241 roku Przemysł I dopuścił do współrządów Bolesława zwanego później Pobożnym jednak nie zmienia to faktu, że w momencie lokacji Bolesław był nieletnim i miał od 16 do maksymalnie 19 lat i dopiero w rok po lokacji Powidza został on pasowany na rycerza, co w tamtych czasach uznawano, że stał się dorosłym czy inaczej pełnoletnim. Może pomysł z lokacją Powidza był takim nieprzemyślanym pomysłem młodego księcia.

• Na podstawie: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VIII. 1887 rok.

1331 roku.

Zniszczenie Powidza przez Krzyżaków.

1365 roku.

Kazimierz Wielki nadaje względnie zatwierdza kościołowi powidzkiemu wieś Strzyżewo. Ponadto rok wcześniej nadał tenże król miastu Powidzowi północną część puszczy gdzie dziś wieś Wylatkowo, Ponadto mieszczanie otrzymali prawo połowu ryb w jeziorach Niedzięgiel (Skorzęcińskie) oraz Białe i Czarne.

Początek XV wieku.

W tym czasie miała już istnieć słynna na całą okolicę szkoła parafialna, w poł. XV wieku powidzka szkoła miała podlegać Akademi Krakowskiej, podobno z tych czasów ma pochodzić powiedzenie: dokąd idziesz? do Powidza po rozum. Ale czy napewno powiedzanie to pochodzi pochodzi z tych czasów i jest związane z tą szkołą?

1426 roku.

Mroczek z Łopuchowa dzierżawcą starostwa powidzkiego.

1434 roku.

Najazd Krzyżaków na Powidz i jego zniszczenie, uprowadzenie mieszkańców. Według przekazów uprowadzeni mieszczanie mieli uciec z niewoli, odeprzeć wysłaną za nimi pogoń i powrócić do Powidza.

• Na podstawie: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VIII. 1887 rok.

1441 roku.

Wzmianka o istnieniu w tym czasie szkoły. Na mocy wyroku Konsystorza Gnieźnieńskiego prawo do obsadzenia posady nauczycielskiej w rękach plebana powidzkiego, roszczenia do prawa obsadzania tego stanowiska rościła też starszyzna miasta Powidza.

9 Sierpnia 1464 roku.

W zamian za męstwo, jakim mieli wykazać się mieszkańcy Powidza podczas wydarzeń w 1434 roku, król Kazimierz Jagiellończyk potwierdził przywilej miejski Powidza, nadał miastu wieś Wylatkowo i uwolnił od wszelkich ciężarów. Od tego czasu mieszkańcy Powidza uważają się za szlachtę polską.

• Na podstawie: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VIII. 1887 rok.

1579 roku

Miasto jest w posiadaniu 7 łanów ziemi osiadłej i 2 młynów. Na terenie miasta mieszka też 10 komorników, 16 rzemieślników i 8 rybaków.

• Na podstawie: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VIII. 1887 rok.

1618 roku

Miasto w posiadaniu 15 łanów ziemi osiadłej. W mieście mieszka 24 różnych rzemieślników, 6 piekarzy, 2 rybaków i 3 prasołów.

• Na podstawie: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VIII. 1887 rok.

Lata 1731 – 1737.

Staraniem miejscowego plebana kanonika Jana Grzybińskiego powstaje nowa drewniana świątynia.

• Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Ok. 20 Kwietnia 1769 roku

W okolicach Powidza dochodzi do potyczki pomiędzy dowodzonym przez Antoniego Morawskiego oddziałem konfederatów barskich a oddziałem wojsk rosyjskich.

1779 roku

Wzmianka o istnieniu szpitala w Powidzu. W tym czasie nazywano tak przytułki dla starców, osób kalekich i dziadów proszalnych. Miejsce to miałoby się znajdować w miejscu pomnika św. Ducha.

1793 roku.

Utworzenie powiatu Powidzkiego.

Koniec XVIII wieku.

Powidz ma 108 domów, 34 stodoły, 7 młynów, ratusz, kasę powiatową, urząd celny i 602 mieszkańców, samych Polaków, między nimi jest 9 sukienników, 6 kołodziejów, 5 szewców, 4 cieśli, 3 gonciarzy, 3 rzeźników, po jednym tokarzu i szklarzu oraz 8 innych rzemieślników.

• Na podstawie: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VIII. 1887 rok.

1793 roku.

Po drugim rozbiorze Polski, Prusy utworzyły powiat powidzki.

Wrzesień 1794 roku

W tym czasie w Powidzu stacjonował generał Niemojewski z oddziałem wojska.

• Na podstawie: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VIII. 1887 rok.

Powidz na mapie z 1803 roku

1811 roku

Powidz ma 127 domów i 628 mieszkańców.

• J.A.Bobrowicz.- Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego – wyd. Lipsk 1846 rok.

1815 roku.

Likwidacja powiatu powidzkiego.

Powidz około 1816 roku

1821 roku

Utworzono dekanat powidzki, w tym czasie składający się z 10 parafii.

1831 roku

W Powidzu jest 118 domów, ludności 869 osób, w tej liczbie katolików 753, protestantów 26 i 90 żydów.

• J.A.Bobrowicz.- Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego – wyd. Lipsk 1846 rok.

1837 roku

Ludność miasteczka liczy 1 061 osób. Odbywają się tam corocznie 4 jarmarki kramne i na bydło: 27 lutego, 29 maja, 28 sierpnia i 27 listopada.

• J.A.Bobrowicz.- Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego – wyd. Lipsk 1846 rok.

21 Czerwca 1963 roku

Patrol pruski w lesie koło Powidza znajduje 3, porządnie ubranych co sugeruje ich pochodzenie ze środowiska dobrze sytuowanego, powieszonych mężczyzn, sądzi się, że był to wyrok wykonany przez powstańczą żandarmerię narodową zwaną też potocznie ,,żandarmerią wieszającą” na osobach które naraziły się organizacji konspiracyjnej lub były posądzone o współpracę z władzami pruskimi, niekiedy za zdradę był uważany też samowolny powrót z oddziałów powstańczych.

• P.A.N. Studia i materiały do historii wojskowości t. 20.

1863 roku.

W miejscu dawnego drewnianego kościoła z 1731 roku powstaje nowy murowany neogotycki kościół. Koszty budowy świątyni pokryto z dotacji ówczesnego rządu pruskiego oraz składek parafian.

Rok szkolny 1866/67

Informacje o ówczesnej szkole:

Szkoła w Powidzu należy do Dekanatu Powidzkiego, inspektorem szkolnym na ten dekanat jest Ks. Dziekan Niedzielski ze Skarboszewa. Inspektorem szkolnym na miejscu w Powidzu jest Ks. Zgrabczyński z Powidza. Patronat nad szkołą sprawuje Dozór Szkolny. Szkoła ta zatrudnia dwóch nauczycieli Ambrożego Nagela, który pierwszą posadę nauczyciela objął w 1860 roku, przysługuje mu pensja rządową w wysokości 200 talarów rocznie. W roku szkolnym 1866/67 uczył on 67 dzieci. Drugim nauczycielem jest Gustaw Steffen, pierwszą posadę nauczycielską objął on w 1834 roku (niekoniecznie w Powidzu). Zarabia on 188 talarów rocznie i uczy 100-kę dzieci.

• Obraz Katolickich Szkół Elementarnych objętych archidiecezjami Gnieźnieńską i Poznańską. Wyd przez Ludwika Rzepeckiego. Poznań 1867.

1868 roku.

Poświęcenie przez sufragana gnieźnieńskiego biskupa Cybichowskiego nowo wybudowanego kościoła.

1875 roku.

Budowa nowego gmachu katolickiej szkoły elementarnej.

Powidz na mapie z 1893 roku

1895 roku

W Powidzu powstaje Dom Zakonny S.S. Elżbietanek, sprowadzonych tutaj przez ks. K. Dorszewskiego. Pierwszą przełożoną była siostra Kasjana Kretek.

1908 rok

Powidz liczy 1105 mieszkańców, miejscowość podlega pod sąd okręgowy w Witkowie oraz sąd ziemski w Gnieźnie.

Jest tam poczta, telegraf i telefon.

W Powidzu działają następujący przedsiębiorcy i rzemieślnicy polscy (wykaz nie obejmuje rzemieślników i przedsiębiorców niemieckich i żydowskich):

• Budownictwo: Basiński
• Cegielnia: Przybylski
• Handel kolonialny i delikatesowy: Gruszyńska, Lewandowicz.
• Krawcy: Pelczyński, Tokarski C, Tokarski E, Tokarski St.
• Kowale: Kozłowski, Musiałkowski.
• Oberże: Andrzejewski J, Kozłowski J, Stefański, Wrzesiński A.
• Piekarze: Grześkowski, Kostenski A.
• Rzeźnicy: Gamiński, Szeszycki Jakub
• Stolarze: Boruszkiewicz, Nawrocki.
• Szewcy: Musiałkowski J, Skoraczewski L, Wysocki.

Na podstawie: Księga Kupiectwa i Przemysłu Polskiego w W. Ks. Poznańskim. 1908 rok.

1909 roku

Wybudowano w Powidzu pierwszy dom kuracyjny.

Grudzień 1918 roku.

1922 roku.

Na wodach jeziora powidzkiego stanęły pierwsze łazienki, czyli ówczesne miejsca do kąpieli.

1923 roku

W Powidzu powstaje prężnie działające Towarzystwo Robotników. W roku 1932 liczyło 60 członków.

1925 roku

Reklama Uzdrowiska w Powidzu z 1925 roku

Przed 27 Październikiem 1927 roku.

Dekretem J.E.ks. Kardynała-Prymasa z parafii powidzkiej zostały wyłączone wsie Smolniki Powidzkie i Głożyna. Smolniki Pow. Zostały przyłączone do parafii w Orchowie, Głożyny zaś do parafii w Witkowie.

• Lech.Gazeta Gnieźnieńska: codzienne pismo polityczne dla wszystkich stanów 1927.10.27 R.29 Nr247

1928 rok

Na podstawie Księgi Adresowej Polski 1928 rok.

Powidz liczy 1210 mieszkańców. Burmistrzem i Prezesem Rady Miejskiej jest Zbigniew Rogalski. Komendantem Straży pożarnej Władysław Kozłowski.

W tym czasie w Powidzu działają następujący rzemieślnicy, przedsiębiorcy i przemysłowcy.

• Akuszerki — Gasińska H, Knene H.
• Banki — Bank Ludowy Sp. z.n.o
• Bławaty — Negel Wł.
• Bydło — handel — Skoraczewski L.
• Cegielnie — Morzyński J.
• Cieśle — Wysocki M.
• Fryzjerzy — Aleksanderski A, Świerczyński L.
• Hotele — Ośmiański Wł.
• Kąpielowe zakłady — Uzdrowisko Powidz — Towarzystwo Akcyjne.
• Kolonialne artykuły — Grześkowski W, Lewandowicz I, Zielińska H.
• Kołodzieje — Adamski L, Bulerski Fr, Kraska J.
• Kominiarze — Utig J.
• Kowale — Kozłowski Wł, Walczak L.
• Krawcy — Florkowski A, Pawłowski A.
• Malarze — Tomczak M.
• Murarze — Basiński Fr, Bilski M, Szeszycki I, Wlekliński I.
• Nabiał — Osmański W.
• Piekarnie — Grzeszkowski I, Manthey J.
• Różne towary — Kółko Rolnicze
• Rybołówstwo — Miczyński A.
• Rzeźnicy — Ganiński M, Nowak Z, Paszkiewicz E.
• Samochodowa komunikacja — Osmański W.
• Siodlarze — Gaziński F, Wawrzynkiewicz F.
• Stolarze — Chojnacki S, Nawrocki J, Stranz Wł.
• Szewcy — Kozłowski M, Matuszyński J, Nowak A, Voigt M.
• Ślusarze — Breliński Z.
• Tartaki — Poznańska Spółka Drzewna.
• Wiatraki — Bulerski A, Duchowski J, Duchowski Wł, Horowski W.
• Wyszynk trunków — Kelm A, Pietraszak St, Wysocka J, Wysocki Fr.
• Zboże – ,,Rolnik,,

28 Czerwca 1929 roku

Otwarcie w Powidzu stacji opieki nad matką i dzieckiem.

1930 roku

W Gazecie Gnieźnieńskiej ,,Lech,, ukazał się artykuł opisujący Powidz z roku 1930.

Marzec 1931 roku

Proboszczem w Powidzu zostaje Ks. Sylwester Gralik przybyły z Laska Wielkiego, obecnie wieś znajduje się w powiecie żnińskim.

Kwiecień 1931 roku

Z inicjatywy Ks. Sylwestra Gralika w Powidzu powstaje Stowarzyszenie Młodych Polek.

Na pierwsze zebranie przybyło z Powidza i okolicy ok. 100 osób, z których 72 od razu zapisały się do stowarzyszenia. Pierwszą prezeską zostaje Wanda Estkowska natomiast wiceprezeską Klementyna Strancowa.

Maj 1931 roku

Również z inicjatywy ks. S. Gralika w Powidzu powstaje Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej, do którego wstępuje 35 osób. Pierwszym prezesem zostaje Leon Pośpiech a wiceprezesem Marceli Grześkowski.

1932 roku

Pożar stojących na wodach jeziora drewnianych łazienek, które ulegają całkowitemu zniszczeniu.

14 Maja 1933 roku

W Powidzu zostaje utworzone Kółko Włościanek.

Pierwszą prezeską zostaje p. Klaudia Czermińska z Charbina, wiceprezeską p. Tekla Kozłowska, sekretarką p. Genowefa Gruszczyńska, skarbniczką p. Maria Putzówna, radną oświaty p. Marta Osmańska, radną zdrowia p. Helena Gazińska, radną hodowli p. Jadwiga Michalska, radną ogrodnictwa p. Klementyna Stranzówna, radną gospodarstwa domowego p. Anna Kaczmarkowa. Na członkinie Kółka zapisało się 20 pań.

• Na podstawie: Lech.Gazeta Gnieźnieńska: codzienne pismo polityczne dla wszystkich stanów. Dodatki: tygodniowy “Lechita” i powieściowy oraz dwutygodnik “Leszek” 1933.05.24 R.34 Nr119

11 Marca 1934 roku

Straż Pożarna

Od autora.

Za nim zapoznają się państwo z artykułem dotyczącym utworzenia ochotniczej straży pożarnej Powidzu, dodam, że Straż Pożarna w miejscowości istniała wcześniej, co najmniej od 1883 roku, była to najprawdopodobniej tworzona z polecenia władz pruskich Przymusowa Straż Pożarna. Ta forma organizacyjna przetrwała pierwszą wojnę światową, by następnie być zastępowaną przez Ochotniczą Straż Pożarną. W przypadku Powidza dokument z 1922 roku nazywa ją ochotniczą, jednak jest to albo swobodna interpretacja nazwy dokonana przez autora dokumentu, albo też próba utworzenia O.S.P na bazie istniejącej formacji przymusowej nie powiodła się. Następnie w roku 1931 z inicjatywy ówczesnego burmistrza p. Wieczorka dochodzi do zebrania założycielskiego O.S.P. na którym wybrany zostaje zarząd. Jednak i ta inicjatywa najwidoczniej nie dochodzi do skutku, skoro podczas pożaru w 1932 roku w Powidzu uwcześni dziennikarze piszą o gaszeniu tegoż pożaru przez Przymusową Straż Pożarną z Powidza, wzmiankując o braku karności jego członków.

Utworzenie Straży Pożarnej w Powidzu.

Dnia 11 marca odbyło się u nas organizacyjne zebranie Ochotniczej Straży Pożarnej, które zagaił p. burmistrz Jaworski, po czym zabrał głos powiatowy inspektor pożarnictwa p. Czajkowski z Gniezna, który w krótkim przemówieniu wskazał na konieczność stworzenia Ochot. Straży Pożarnej. Jedną z wielkich korzyści wynikających z istnienia na tutejszym gruncie Ochot. Straży Pożarnej, będzie przydzielenie Powidzowi motorowej sikawki, która z łatwością dotrze do wszystkich gmin wchodzących w skład obwodu powidzkiego. Po przemówieniu p. Czajkowskiego wybrano przez aklamację następujący zarząd. Prezes — p. burmistrz Jaworski, wiceprezes — p. St. Pietraszak, sekretarz — p. Sylw. Wróblewski, zastępca sekretarza — p. Wł. Kowalski, skarbnik — p. Antoni Gruszczyński, ławnicy — p. W. Chudziński i p. Aleksanderski. Naczelnikiem oddziału wybrano p. Cz. Żaka a podnaczelnikiem p. Teodora Gazińskiego.

• Lech.Gazeta Gnieźnieńska: codzienne pismo polityczne dla wszystkich stanów. Dodatki: tygodniowy “Lechita” i powieściowy oraz dwutygodnik “Leszek” 1934.03.21 R.35 Nr65.

31 Grudnia 1934 roku

Zostały zlikwidowane zarządzeniem Dyrekcji Ubezpieczalni Społecznej w Gnieżnie, Ośrodek Zdrowia i Stacja Opieki nad Matką i Dzieckiem w Powidzu. Oddziały te obsługiwała higienistka Bryszewska. Po likwidacji ośrodka opiekę nad chorymi powierzono miejscowym siostrom Elżbietankom.

1934 roku

Powidz traci prawa miejskie.

Koniec 1944 roku.

Lasy w okolicach Powidza miejscem działalności radzieckich grup zwiadowczych zrzuconych w te rejony na spadochronach.

1958 roku.

Wnętrze kościoła ozdobione polichromią wykonaną przez Annę i Leonarda Torwirtów oraz Lecha Krzymińskiego. Witraże w prezbiterium powstały w warsztacie Marii Powalisz.

1972 roku.

Przewodnik turystyczny autorstwa Włodzimierza Łęckiego pt. ”Gniezno i okolice” wydanie z 1972 roku,

w informacji o miejscowości pisze, że znajduje się tam:

Hotel GOSTIW nad jeziorem, ul. Wodna 1, miejsc 18 czynny cały rok.

Pawilon noclegowy i domki kempingowe 2, 3 i 4-osobowe, łącznie 100 miejsc sezonowych, adres j.w.

Możliwość rozbicia namiotów przy kempingu.

Restauracja ,, Nad jeziorem” Ul. Wodna 1, 120 miejsc, Kat. II. Czynna 9-22.

Bar GS, ul. Kościelna 2, kat. III. Czynny 8-22.

Parking niestrzeżony przy restauracji.

Poczta, Ul. Warszawska. Czynna: 8-15, sob. 8-13, niedz. 9-11.

Posterunek M.O. Ul. 29 Grudnia.

Kąpielisko strzeżone nad jeziorem.

Kino. Punkt informacji turystycznej w hotelu GOSTIW.

Wypożyczalnia kajaków, łodzi wiosłowych, leżaków.

Plaża w Powidzu obecnie.